ασΤΡΟΝΟΜΙΑ

Οι Πλειάδες

Πλειάδες ή Πούλια, στον κατάλογο αντικειμένων Μεσιέ το Μ45 είναι ένα ανοικτό αστρικό σμήνος στον αστερισμό του Ταύρου, λίγο πιο πάνω από τον λαμπρό Ανλντεμπαράν. Το σμήνος εκτείνεται σχεδόν 2° στον ουρανό, δηλαδή μια έκταση περίπου τετραπλάσια από την Πανσέληνο. Η Πούλια εντοπίζεται εύκολα, αφού το σχήμα των πιο λαμπρών αστεριών μοιάζει με μικρογραφία της Μεγάλης ή Μικρής Άρκτου.

Η θέση του σμήνους Μ45 είναι σταθερή σε σχέση με τα γειτονικά άστρα, όχι σαν τον Αυγερινό/Αποσπερίτη, που είναι η Αφροδίτη, πλανήτης δηλαδή που αλλάζει συνέχεια θέση στον ουρανό. Σε πολλούς μύθους, τραγούδια κλπ η Πούλια και ο Αυγερινός συνδέονται, ενώ αστρονομικά δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ: η Πούλια είναι αστρικό σμήνος, ο Αυγερινός ή Αποσπερίτης είναι Πλανήτης!

Η Πούλια είναι αμφιφανείς στην Ελλάδα, αλλά μόνο για περίπου 2 μήνες δεν φαίνεται στον νυχτερινό ουρανό: από τέλη Απριλίου έως τα μέσα Ιουνίου δεν την βλέπουμε. Επομένως είναι ορατή από τον Ιούνιο έως και τον Απρίλιο: γύρω στις 20 Ιουνίου θα αρχίσει να φαίνεται λίγο πριν την ανατολή του Ήλιου, πρωινές ώρες δηλαδή, στη συνέχεια όλο πιο νωρίς τη νύχτα, μέχρι περίπου τις 25 Απριλίου που θα δύσει λίγο μετά τη δύση του Ήλιου, βραδάκι δηλαδή.

Στην αρχαιότητα μάλιστα οι Πλειάδες χρησίμευαν για τον καθορισμό των εποχών: Κατά τα τέλη Μαΐου που ανατέλλουν σχεδόν συγχρόνως με τον Ήλιου, ξέρανε πως τα δημητριακά ωρίμασαν και ήρθε η ώρα της συγκομιδής. Και μετά, κατά τα τέλη Νοεμβρίου που οι Πλειάδες δύουν όταν ανατέλλει ο Ήλιος είχε έρθει η ώρα του φθινοπωρινού οργώματος, αφού αρχίζανε και οι βροχές.

Οι Πλειάδες ανήκουν στον Γαλαξία, όπως όλα τα αστέρια που βλέπουμε. Αποτελείται από περίπου 1.000 αστέρια (χωρίς τα ταίρια των διπλών συστημάτων που εκτιμάται ότι είναι γύρω στα 57% στο σμήνος των Πλειάδων). Η συνολική μάζα τους είναι περίπου 800 φορές αυτή του ήλιου μας.

Τα λαμπρότερα αστέρια του Μ45, από τα οποία διακρίνονται 6-8 και με γυμνό μάτι, είναι με σειρά λαμπρότητας και mag: Αλκυόνη (2,9), Άτλαντας (3,6), Ηλέκτρα (3,7), Μαία (3,9), Μερόπη (4,2), Ταϋγέτη (4,3), Πλειόνη (4,8-5,4), Κελαινώ (5,5) και Αστερόπη (5,8).

Όλα είναι χρώματος ανοιχτού μπλε-λευκού, φασματικού τύπου Β δηλαδή.

Οι Πλειάδες απέχουν από τη Γη κατά την πιο πρόσφατη εκτίμηση της ΓΑΙΑ (GAIA), αποστολής αστρομετρίας της ESA, 135,74 pc (~443 έτη φωτός). Είναι το κοντινότερο σ’ εμάς αστρικό σμήνος και αντικείμενο Μεσιέ.

Δημιουργήθηκε από το ένα και ίδιο νεφέλωμα αερίων και σκόνης πριν από περίπου 100 εκατομμύρια χρόνια, νεότατο δηλαδή – οι δεινόσαυροι υπήρχαν ήδη τουλάχιστον άλλα τόσα χρόνια!

Και καθώς περνάνε οι χιλιετίες κάποια αστέρια θα πεθάνουν κι άλλα θα απομακρυνθούν από το σμήνος μέχρι να χαθούν τελείως. Έτσι, όπως εκτιμάται, σε περίπου 250 εκατομμύρια χρόνια δεν θα υπάρχει πλέον σμήνος. Τα απομείναντα άστρα θα έχουν ενταχτεί στον γενικό πληθυσμό των αστεριών του Γαλαξιακού Δίσκου.

(Όπως πιθανότατα έχει καταλήξει και το σμήνος, όπου δημιουργήθηκε ο Ήλιος μας, από το οποίο δεν υπάρχει πλέον ίχνος. Χρόνια τώρα αστρονόμοι ψάχνουν μήπως βρουν κανένα αδέρφι του Ήλιου….)

Οι Πλειάδες περιβάλλονται από μία διάχυτη νεφελώδη ύλη που δεν είναι όμως το κατάλοιπο του νεφελώματος από το οποίο διαμορφώθηκε το σμήνος, όπως νομίζανε παλιότερα. Η ηλικία των 100 εκατομμυρίων ετών των μελών της αποκλείει αυτή τη δυνατότητα. Απλά τυχαίνει τα άστρα των Πλειάδων να περνάνε αυτή την περίοδο μέσα από μία περιοχή πλούσια σε σκόνη διαστρικής ύλης.

Ένα από τα φωτεινότερα αστέρια του σμήνους, η Μερόπη, βρίσκεται πολύ κοντά σ’ έναν κόμβο αερίου και σκόνης αυτού του νεφελώματος (IC 349). Κι αυτό αντανακλά το μπλε φως της. Είναι το διάχυτο νεφέλωμα ανάκλασης, γνωστό ως “Νεφέλωμα της Μερόπης”, ή NGC 1435.

Εξωπλανήτες δεν έχουν βρεθεί στις Πλειάδες. Ωστόσο έχουν παρατηρηθεί μεγάλες ποσότητες σκόνης σε τροχιά γύρω από ένα αστέρι τους, το HD 23514. Εκτιμάται ότι είναι αποτέλεσμα βίαιων συγκρούσεων μεταξύ “μικροπλανητιδίων” – στοιχεία για το σχηματισμό νεαρών βραχωδών πλανητών. Το ίδιο το αστρικό σύστημα του HD 23514 είναι πολύ νέο, κάπου 35~100 εκατομμυρίων ετών, που σημαίνει ότι είναι πολύ πιθανό να βρίσκεται στη φάση σχηματισμού πλανητών.

Κάθε περίπου 18,6 χρόνια, που είναι ο Σεληνιακός ή Μετωνικός κύκλος, οι Πλειάδες καλύπτονται από το φεγγάρι στη διάρκεια κάποιου χρονικού διαστήματος.

Το τροχιακό επίπεδο της Σελήνης έχει κλίση περίπου 5,1° προς την εκλειπτική, και οι Πλειάδες βρίσκονται μεταξύ περίπου 4˚ και 4,5˚ βόρεια της εκλειπτικής. Μόνο κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου του Σεληνιακού κύκλου που το βόρειο τμήμα του επιπέδου της σεληνιακής τροχιάς είναι κοντά στις Πλειάδες είναι δυνατές οι αποκρύψεις τους. Κάθε 18,6 χρόνια λοιπόν, η Σελήνη περνάει από τις Πλειάδες. Η Προηγούμενη τέτοια περίοδος ήταν από το 2005 έως το 2009 και τώρα πάλι από το 2023 έως το 2029. Οι αποκρύψεις φυσικά δεν είναι ορατές από παντού. Φέτος, τον Αύγουστο του 2024 θα έχουμε την τύχη να δούμε μία μερική απόκρυψη των Πλειάδων από την Ελλάδα: Από την Αθήνα στις 26 Αυγούστου θα ξεκινήσει τα ξημερώματα στις 5:24 η απόκρυψη της Μερόπης. Χαράματα πια, στις 6:13 θα αρχίσει να καλύπτει η Σελήνη την Αλκυόνη.